سیر تاریخی

با این حال، انسان کهکشان شفاهی نیز برای انتقال پیام ها و خواسته های خود، با مشکلاتی مواجه بود و به وسایل پیشرفته تری برای برقراری ارتباط نیاز داشت، تا اینکه در حدود 700 سال پیش از میلاد، اختراع بزرگی در یونان به وقوع پیوست و آن حروف الفبا بود.

اختراع حروف الفبا، مانند پلی، گفتار و نوشتار را به یک دیگر نزدیک کرد و آن دو را با یک دیگر آشتی داد، فاصله ها از میان رفت و انسان توانست، به انتقال افکار و ارسال آن برای دیگران فکر کند. زمینه ساز این نقطه عطف تاریخی، تکامل سه هزار ساله سنت شفاهی و ارتباط غیر الفبایی است که سر آغاز دگرگونی کیفی ارتباطات انسانی بود، گسترش سواد تا قرن ها پس از اختراع و گسترش صنعت چاپ و تولید کاغذ، به وقوع نپیوست (کاستلز، 1380، 382).

اختراع چاپ توسط گوتنبرگ موجب شد، انسان علاوه بر ارتباط مستقیم، به ارتباط نوشتاری دست یابد و با آغاز این مرحله، بشر به عصر کتابت یا عصر گوتنبرگ وارد شد. مک لوهان معتقد است، «دنیای آدم مقیم کهکشان گوتنبرگ را دنیای خطوط مستقیم و پشت سر هم، دنیای اعتقادات به فرضیه های ثابت و معلوم، دنیای طبقه بندی ها، دنیایی که در آن هر چیز باید در طبقه مخصوص خود قرار گیرد و هر معلولی فقط از علت تعیین شد خود ریشه گیرد، تشکیل می شود» (محسنیان راد، 1369، 487).

انسان در حدود 380 سال در این کهکشان باقی ماند. در این عصر، بیشتر از حس بینایی استفاده می شد و علاوه بر محتوا، به رسانه یا وسیله انتقال پیام توجه گردید.

در نیمه دوم قرن پانزدهم صنعت چاپ، به سرعت پیشرفت کرد، نوشته های خبری افزایش یافت و امکان انتشار آن فراهم شد، البته این انتشار، به صورت ادواری نبوده است. مطبوعات ادواری یک قرن و نیم بعد از اختراع صنعت چاپ پدید آمدند. از آغاز قرن شانزدهم، اخبار به شکل کالای حقیقی درآمد و مطبوعات چاپی به عنوان نخستین وسیله ارتباطی نوین به حساب آمدند.

تکمیل شیوه چاپ با حروف متحرک سربی، در اواخر قرن پانزدهم و اوایل قرن شانزدهم میلادی، در انتشار اندیشه های نو و پیشرفت علوم و فنون، تاثیر بسیار داشت. با اختراع، پیشرفت و تکمیل صنعت و ایجاد شرایط فنی، مکانی، زمانی و مالی مساعد در زمینه تهیه و تکثیر نوشته ها و پیام های مکتوب، تحول بزرگی در ارتباطات غیر مستقیم آغاز شد و برای اشاعه معلومات و اطلاعات و افکار انسانی و پیشرفت فرهنگ و تمدن بشری امکانات وسیعی پدید آمد.

بدین ترتیب، مطبوعات یکی از محصولات مهم و رایج جامعه صنعتی شد که از آغاز قرن هفدهم، پیشرفت سریع خود را آغاز کرد و در نیمه دوم قرن نوزدهم و نیمه اول قرن بیستم، ویژگی های یک صنعت بزرگ را به خود گرفت.

مطبوعات از اوایل قرن هفدهم، سه دوره را پشت سر گذاشته اند:

ـ نخستین دوره، از اوایل قرن هفدهم و با تأسیس نخستین نشریات دوره ای همراه بوده است. این دوره تا جنگ های استقلال امریکا و استقلال فرانسه در قرن هجدهم ادامه یافت. روزنامه های این دوره با سانسور متولد شدند.

ـ با «انقلاب های دموکراتیک» غربی، اولین مرحله فعالیت مطبوعات رو به پایان گذاشت و دوره دوم آغاز شد. در این دوره مطبوعات عقیدتی و سیاسی رواج یافتند و روزنامه های جدیدی، به وسیله هواداران آزادی و حکومت های مردمی به چاپ رسیدند.

ـ سومین دوره، از اواخر نیمه اول قرن نوزدهم آغاز شد که مطبوعات به وسیله سرمایه های بزرگ و همراه با آگهی های تجارتی انتشار یافتند.

با افزایش جمعیت و پراکندگی آنان در سطح کره خاکی نیاز به اطلاعات و تبادل آن بیشتر گردید. انسان که برای ارسال پیام های خود، زمانی از دوندگان مقاوم، اسب های تندرو و کبوتران نامه بر استفاده می کرد و زمانی دیگر، از مطبوعات و روزنامه ها، اما نتوانست نیاز اصلی اش را که تبادل سریع اطلاعات بود، بر طرف سازد؛ او به وسیله ای نیاز داشت تا پیام های خود را سریع تر منتقل کند. اختراع برق و سپس پیدایش تلگراف درسال 1832 توسط ساموئل مورس انگلیسی موجب شد، انسان بتواند برای نخستین بار اطلاعات را با سرعت بالا و از طریق رمزهای ساده به مسافت های طولانی انتقال دهد.

اما اختراع تلفن در سال 1876 توسط الکساندر گراهام بل و توماس واتسون آمریکایی، تحول بزرگی بود، زیرا علاوه بر غلبه بر زمان و مکان، این امکان فراهم آورده بود که صدای انسان دیگری را که کیلومترها از آنان فاصله داشت بشنود. اختراع تلفن انسان را قادر ساخت که از طریق سیم با افرادی فرسنگ ها دورتر از خود گفت و گو کند؛ هر چند تلفن در بالا رفتن سرعت ارتباطات تاثیر به سزایی داشت اما به دلیل استفاده از سیم، محدودیت در ارتباط همچنان وجود داشت و وسیله ای مورد نیاز بود، تا بدون سیم و با سرعت نور، اطلاعات را در فضا انتقال دهد و از موانع بگذرد، و آن چیزی نبود جز رادیو.

با اختراع رادیو در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، انسان وارد عصر الکترونی شد که بر ارتباطات راه دور تکیه داشت و حس غالب حس شنوایی بود. با اختراع دستگاه ارتباط بی سیم و رادیویی، توسط گوگلیلموما رکنی ایتالیایی در سال 1895 اخبار و اطلاعات با سرعت شگفت آوری تا نقاط دور دست منتشر شدند.

در مرحله بعد، سینما متولد شد. این وسیله ارتباطی که هدفش سرگرمی و پر کردن اوقات فراغت بود، کمتر جنبه خبری داشت و حتی از نظر انتشار نیز با دیگر وسایل ارتباطی تفاوت اساسی داشت، از جمله پیشرفت های چشمگیر علمی پس از جنگ جهانی دوم بود، زیرا در سال های آخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، با کوشش های که برای تکمیل فن عکاسی و فیلمبرداری صورت گرفت، وسایل نوینی چون سینما وتلویزیون در اختیار انسان گذاشته شد.

ظهور تلویزیون موجب گردید که رویدادها آن چنان که اتفاق افتاده اند، به جهان نشان داده شوند. گسترش تلویزیون پس از جنگ جهانی دوم و فراگیر شدنش، آن را به یک رسانه همگانی تبدیل کرد. این وسیله جدید که می توانست، پیام مشابهی را برای میلیون ها نفر به طور همزمان پخش کند، موجب همگون سازی مخاطبان و ایجاد مخاطبان یکسان شد و اغلب توسط دولت ها اداره می شد. رواج تلویزیون درسه دهه پس از جنگ جهانی دوم، به قول مک لوهان دنیای جدیدی از ارتباطات را موجب شد (کاستلز به نقل از مک لوهان، 1380، 102). البته گسترش این رسانه جدید، به معنای از میان رفتن دیگر رسانه ها نبود.

هر چند که با رونق روز افزون تلویزیون، رادیو مرکزیت خود را از دست داد، ولی گستردگی و انعطاف پذیری آن بیشتر گردید. در حال حاضر، برنامه های رادیو و تلویزیون به صورت شبانه روزی شده است و اخبار را پیوسته پخش می کنند. از طرفی وجود روزنامه ها در اینترنت، دسترسی به اطلاعات را سریع تر می کند. در دوره جدید، یا در عصر اطلاعات، دیگر پیام واحد مورد استفاده نیست، زیرا در این دوره، به علت ناهمگن بودن افراد، به پیام های متنوع تر نیاز است.

در سال 1957 روس ها با استفاده از اندیشه پوپوف در بیرون از کره زمین، ارتباط را میسر ساختند و نخستین قمر مصنوعی با ماهواره، با نام «اسپوتنیک»، به مدار زمین فرستاده شد.

حال انسان برای حفظ اطلاعات، باید وسیله ای را در اختیار داشته باشد تا اطلاعات به دست آمده را انباشته کند. در ابتدا انسان برای نگهداری اطلاعات، از مغز خوداستفاده می کرد، کندن تصویر بر روی سنگ را نیز می توان از وسایل اولیه انباشت اطلاعات در گذشته های دور دانست، اختراع حروف الفبا و استفاده از چرم به جای لوح های گلی و پیدایش کاغذ و اختراع چاپ و در سال ها بعد، پیدایش عکس، فیلم، ضبط صوت و نوار کاست و ظهور کامپیوترهای که می تواند، اطلاعات فراوانی را در حافظه خود نگه دارد، از دیگر وسایل انباشت اطلاعات است. با ورود کامپیوتر به زندگی بشر و ایجاد شبکه اینترنت، تحولی عظیم در زندگی بشر رخ داد و انقلابی عظیم با نام انقلاب اطلاعات رخ داد.

گسترش سیل آسای کامپیوتر در دهه های اخیر، مهم ترین تغییر را در نظام دانایی، از اختراع چاپ در قرن پانزدهم یا حتی از اختراع خط به این سو، پدید آورده است. همراه با این تغییر خارق العاده، گسترش شبکه ها و رسانه ها که کارشان جا به جا کردن دانایی و عناصر تشکیل دهنده آن، یعنی داده و اطلاعات است، به همان اندازه شگفت انگیز است اگر هیچ چیز دیگر تغییر نمی کرد، باز پیشرفت این دو بر انقلاب دانایی گواهی می داد؛ اما تحولات به هم پیوسته، این نظام دانایی یا «سپهر اطلاعاتی» را در جهان دارای تکنولوژی پیشرفته، به تدریج دگرگون می سازد. (تافلر، 1374، 649).

البته، پیشرفت در ابزارهای مبادله اطلاعات با ابزارهایی که برای انباشتن اطلاعات در نظر گرفته شده، همراه بوده است. در حقیقت این دو فراگرد، جدا از یکدیگر نیست، چرا که انباشت اطلاعات، تراکم تجربه و دانش و آن چیزی است که افراد، نسل ها و ملت ها در سراسر تاریخ، برای آیندگانشان به میراث گذاشته اند. با ثبت و ضبط کردن، یا به یاد سپردن اطلاعات، به هر ترتیبی که هست، اطلاعات را برای آینده نزدیک و دور نگه می داریم (آذرنگ، 1371، 34) از طرفی هنگامی که تجهیزات ارتباطی و ابزارهای انباشت اطلاعاتی است، چنان که از ترکیب سه تکنولوژی متفاوت، یعنی «صنایع کامپیوتر، نرم افزار و برنامه نویسی، صنایع فیلم سازی، سینما و تلویزیون، و صنایع مخابرات (تله کامیونیکیشن و الکترونیک)» ابرشاهراه اطلاعاتی ایجاد شده است که اطلاعات گوناگون صوت و تصویری را از طریق کابل های از جنس فیبر نوری، به مصرف کننده منتقل می سازد.

فیبرهای نوری بالاترین حجم اطلاعات را در کوتاه ترین زمان، در فواصل مختلف مبادله می کنند. (دادگران، 1374، 13).

پس می توان گفت در دهه 1980، تکنولوژی های جدید، دنیای رسانه ها را با تغییر و تحول رو به رو کردند و با این دگرگونی، رسانه ها این توانایی را یافتند که اطلاعات را در سطح گسترده ای منتشر کنند و انفجاری در رابطه با کمیت اطلاعات ایجاد کنند؛ اما به علت از بین رفتن توده مردم، شمار مخاطبان رسانه ها در این دوره در حال محدود شدن است و انبوه مخاطبان به گروه های کوچک تر تبدیل شده اند.

دراینجا لازم است به بررسی این رسانه ها بپردازیم.

الف. مطبوعات چاپی و الکترونیک

اختراع صنعت چاپ در زمینه وسایل ارتباط انسانی، انقلابی عظیم را با خود به همراه داشت. با تکثیر کتاب ها، علوم رونق یافت و با پیدایش و گسترش روزنامه ها، ارتباطات اجتماعی توسعه یافت. (معتمد نژاد، 1379، 57) اواخر قرن شانزدهم و اوایل قرن هفدهم که صنعت چاپ توسعه واقعی یافت، مطبوعات رفته رفته خصوصیات امروزی را به دست آوردند و انتشار کتاب را تحت الشعاع قرار دادند.(همان، 67).

امروزه مکتوبات الکترونیک، حوزه گسترده ای را در بر می گیرد و فرآیند «کامپیوتریزه شدن» به تدریج تمامی مراحل تولید را شامل می شود: ارسال مطالب خبری یا مقالات، انتقال مطالب از طریق شبکه، ترکیب و ادغام مطالب، وارد کردن عکس و نمودار، صفحه بندی و در نهایت چاپ، نشر و توزیع و... این فرآیند موجب از بین رفتن بسیاری مشاغل شده است و در عین حال، کیفیت مادی تولیدات را ارتقا بخشیده است.(محسنی، 1380، 124)

امروزه، تهیه روزنامه در یک مکان و چاپ آن در مکان دیگر، امری عادی به حساب می آید و ما شاهد روزنامه های الکترونیک هستیم. در 17 ماه مه 1991، یک مؤسسه پژوهشی در ژنو، با نام CERN، معیارها یا استانداردهای شبکه جهانی تار نماها را منتشر کرد. در ماه مه 1992، روزنامه «شیگاگو تریبیون»، در ایالات متحده امریکا، نخستین نسخه روزنامه الکترونی را با نام «شیکاگو آن لاین»، بر روی مانیتور کامپیوترها فرستاد. بر اساس نشریه الکترونیکی ناشر و سر دبیران Editor Publisher، تا ماه آوریل 2001، بیش از 12 هزار رسانه خبری الکترونی در ایالات متحده امریکا موجود بوده است. در دهه اول روزنامه های الکترونی، نه تنها هزاران رسانه خبری تار نماهای خود را راه اندازی کردند، بلکه میلیون ها نفر کاربر و گروه های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و نظایر آن نیز تار نماهای خود را وارد شبکه جهانی تار نماها کردند. (بدیعی، 1382، 27)

نشریات الکترونی را از نظر امکاناتی که برای کاربران فراهم می کنند، به سه دسته اصلی تقسیم می کنند:

ـ نسخه فشرده الکترونی روزنامه چاپی به صورت تصویری .

ـ روزنامه های الکترونی قابل جست و جو .

ـ ترکیب دو مورد بالا (همان، 28 ـ 27).

در این روزنامه ها دروازبانان، خودمخاطبان یا کاربران هستند که مطلب را از این روزنامه ها گزینش می کنند، در نتیجه هدایت افکار عمومی نیز تغییر می یابد. این روزنامه ها اطلاعات را به سرعت در اختیار ما می گذارند و مخاطبان قابل توجهی دارند. استفاده از آن بی هزینه یا بسیار کم هزینه است و منبع درآمد این روزنامه ها از طریق تبلیغات است.

البته عده ای معتقدند که دوره روزنامه نگاری نوشتاری به پایان رسیده است؛ ولی آنچه می بینیم، این است که فروش این روزنامه ها همچنان ادامه داشته و امتیازاتی نیز دارد؛ اما مسئله ای که وجود دارد، در اختیار قرار دادن اطلاعات دستکاری شده به مخاطبان، از طریق اینترنت است؛ در حالی که مطبوعات سنتی بر صحت و سقم اطلاعات و اخبار اهمیت داده و در صورت اشتباه آن را تصحیح می کنند.

ب. رادیو و تلویزیون

از زمان بهره برداری عمومی از رادیو در سال 1920 و پس از آن، استفاده از تلویزیون در سال های پس از جنگ جهانی دوم، سال ها می گذرد و هر یک در زمان ظهورشان مخاطبان کثیری یافتند و هنوز هم شاهد وجود مخاطبان این رسانه ها هستیم. رادیو وتلویزیون که با استفاده از تکنولوژی های ما قبل خود به وجود آمده بودند، از جمله رسانه های نوین به حساب می آیند. این دو رسانه الکترونیکی، هر چند با یکدیگر تفاوت هایی دارند، اما دارای مشابهت هایی نیز هستند که از مهم ترین آن می توان به قدرت آنان در پخش مستقیم وقایع و رویدادها اشاره کرد.

نکته مهمی که در مورد این رسانه های الکترونیک اهمیت دارد، تنظیم و کنترل کار این دو رسانه توسط نهادهای دولتی است و به دلیل نزدیکی به مراکز قدرت، به ندرت توانستند، مانند رسانه های چاپی (مطبوعات) در چارچوب آزادی، حقوق و استقلال سیاسی، در بیان دیدگاه های خود به کار گرفته شوند. (آقا جانی، 1381)

مسئله مهم در مورد تلویزیون در عصر حاضر، تجاری شدن آن است که به نحو فزاینده ای در سراسر جهان، به انحصار روی آورده است. اگرفرمول های معنایی را که زیر بنای برنامه های مردم پسند است، بررسی کنیم ،در می یابیم که محتوای آنها با یک دیگر تفاوت چندانی ندارد. با این همه، این واقعیت که همه مردم همزمان برنامه های یکسان نگاه نمی کنند و فرهنگ و گروه اجتماعی، با سیستم رسانه ها ارتباط ویژه ای دارد، عامل تفاوت های عمده ای با سیستم قدیمی رسانه های گروهی استاندارد شده است. علاوه بر این، شیوه رایج «تماشای همزمان چند برنامه» موجب شده است که بینندگان، ترکیب تصاویر مخصوص خود را ایجاد کنند. با اینکه رسانه ها در سطح جهانی با یکدیگر مرتبط شده اند و برنامه ها و پیام ها در شبکه جهانی در گردش هستند، ما در دهکده ای جهانی زندگی نمی کنیم، بلکه در کلبه هایی فراخور حال هر منطقه زندگی می کنیم که در سطح جهانی تولید و در محدوده محلی توزیع شده اند. (کاستلز، 1380، 397).

ج. رسانه های جدید الکترونیکی (تکنولوژی های ارتباطی و اطلاعاتی جدید)

منظور از تکنولوژی های جدید، تکنولوژی هایی هستند که پس از دهه 1970 میلادی ایجاد شده اند. تکنولوژی اطلاعاتی شامل شبکه های اطلاعاتی کامپیوتری کمیت و کیفیت اطلاعات قابل دسترس را به شیوه ای انقلابی و بی سابقه دگرگون ساخته است. همچنین تکنولوژی ماهواره، موجب ظهور رسانه های الکترونیکی درسطح جهان شده است. تاثیرات انقلابی فیبر نوری و فن آوری ماهواره ای برتحرک انواع اطلاعات و تصاویر، نیل به ابر شاهراه های اطلاعاتی چند رسانه ای جهانگیر را امکان پذیر می سازد. افزایش قدرت رایانه، نرم افزارهای رایانه ای، تحولات در فن آوری ارتباطی به گونه های مختلف، به فشرده شدن جهان کمک کرده اند. (آکسفورد، 1378، 144).

به هرحال، این تکنولوژی های جدید ارتباطی در تمام زمینه ها تاثیر گذارند؛ برای نمونه درعرصه سیاست از طریق اینترنت، شهروندان می توانند، با دولتمردان خود مسائل و مشکلاتشان را حل کنند، یا نامزدهای انتخاباتی می توانند، از طریق اینترنت به فعالیت بپردازند؛ به این ترتیب تکنولوژی و دانش فنی بر ماهیت قدرت تأثیر گذاشته است.

در اقتصاد هم تکنولوژی اطلاعاتی، موجب تحولاتی شده است؛ برای نمونه تسریع مراودات بازرگانی، بین المللی شده و جریان های پول،کالا و اشخاص، به واسطه پیشرفت های فناورانه متعدد شتاب بیشتری یافته اند. (سیف زاده، 1378، 174).

از جمله این تکنولوژی های ارتباطی و اطلاعاتی جدید عبارت است از:

1. ماهواره ها

ماهواره ها یکی از وسایل مهم ارتباطی درقرن حاضر هستند که همچنان در حال رشد و گسترش است.

ماهواره ها نسبت به وسایل ارتباطی و روش های سنتی ارتباط، دارای مزایای زیادی هستند. از جمله آن می توان به وسعت پوشش، انعطاف پذیری و ظرفیت بالای حمل پیام اشاره کرد (مولانا، 1371، 109). این وسیله نوین می تواند حجم بالایی از پیام ها و علائم الکترونیکی را به تمام نقاط جهان منتقل کند؛ در حالی که نیازی به کابل و سیم نیست و به همین دلیل انعطاف پذیر است. در عین حال، از این وسیله ارتباطی برای پخش برنامه های تلویزیونی، پیش بینی وضعیت آب و هوا، حفاظت از محیط امور نظامی و جاسوسی استفاده می شود.

آنچه در مورد ماهواره ها دارای اهمیت است، قدرت نفوذشان در کشورها، از طریق پخش برنامه های تلویزیونی است که مخاطبان با هزینه ای اندک، از طریق تهیه دریافت کننده می توان، به تعداد زیادی کانال دست یابد.

2. اینترنت

می توان گفت، تفکر شکل گیری اینترنت در دوران جنگ سرد ریشه دارد. شاید بتوان گفت، دو نکته در شکل گیری اینترنت حائز اهمیت است، نخستین مورد اینکه مسائل هسته ای در آن دوره به مسئله ای مهم در دنیا تبدیل شد و دومین دلیل، اقدام شوروی در اواخر دهه 1950 برای پرتاب اولین ماهواره خود، با نام اسپوتنیک یک به فضا بود که بخش نظامی ایالات متحده را از وحشت تهاجم هسته ای به وسیله ماهواره به وحشت و تکاپو انداخت. وحشت از حمله هسته ای موجب تکاپوی بخش نظامی ایالات متحده شد و موجب گردید که آنان دست به ابتکاری زنند که تحولی عظیم در جهان ایجاد کرد.

در ابتدای، آژانس طرح های تحقیقاتی پیشرفته «آرپا»، شکل گرفت که دارای نقش نظامی بود؛ اما محققان و دانشمندان برای تحقیقات خود از آن استفاده می کردند. یکی از برجسته ترین طرح هایی که آژانس از آن حمایت کرد، بررسی مهارت ها و فناوری ها در ارتباط با انواع مختلف شبکه های رایانه ای بود. اهداف دو گانه این طرح عبارت بود از: اول توسعه شبکه های ارتباطی که بتواند تبادل اطلاعات در بین مراکز تحقیقاتی مختلفی را که در طرح های آرپا هستند، تسهیل کند و دوم اینکه به شرکت کنندگان در شبکه امکان دهد که با منابع رایانه ای کمی که در دسترس دارند، در شبکه سهیم شوند، و تأسیس شبکه آرپا نت در سال 1969 به عنوان مبدأ پیدایش و ظهور اینترنت، شناخته می شود. (اسلوین، 1380، 27).

در سال 1973 با برقراری ارتباط میان شبکه ARPANET (وزارت دفاع امریکا) با PRNET(شبکه رادیویی) و SATNET(شبکه ماهواره ای) موضوع اینترنت به عنوان یک طرح مطرح شد.

پروتکل اینترنت دارای مزایایی بود و به سرعت بر روی تعداد زیادی از سیستم های کامپیوتری پیاده شد،چرا که تنها پروتکلی بود که به کامپیوترهای ساخته شده به وسیله شرکت های مختلف، امکان برقرار ساختن ارتباط با یک دیگر را می داد. در اوایل سال های 1980 سیستم «یونیکس برکلی» با به کارگیری پروتکل اینترنت عرضه شد و این امکان را ایجاد کرد که شبکه های ایستگاه های مختلف، با کامپیوترهای مرکزی مرتبط شوند. رشد اینترنت از زمانی سرعت یافت که به شبکه عمومی مخابراتی، یعنی در اواسط سال 1980 اتصال یافت (کندات، 1994، 13 ـ 11).

در حال حاضر، اینترنت متشکل از NSFNET (شبکه بنیاد ملی علم امریکا)، ARPANETشبکه آکادمیک و پژوهش استرالیا،NST اینترنت علمی ناسا NASA در امریکا، SWITCH(شبکه آکادمیک و پژوهش سوئیس) و چند میلیون شبکه در ابعاد مختلف از نوع تجارتی و پژوهشی است. (محسنی، 1380، 75).

در نهایت شبکه ای ایجاد شد که نمی توان آن را از هیچ مرکزی کنترل کرد، سانسور و کنترل این سیستم بسیار مشکل است و تنها راه کنترل آن، وارد نشدن به شبکه است؛ البته این شبکه در سراسر جهان گسترش یافته است و کاربران زیادی دارد و انواع اطلاعات را در تمام دنیا انتقال می دهد و هر سازمان، نهاد و کشوری برای ورود به این شبکه، ممانعت ایجاد کند، هزینه گزافی را می پردازد و زیان بزرگی کرده است.

این شبکه از هزاران شبکه کامپیوتری مستقل تشکیل شده است که راه های بسیاری برای برقراری ارتباط دارند. شبکه ای که در سراسر جهان، افراد می توانند از آن به راحتی استفاده کنند و با یک دیگر ارتباط برقرار کنند. اینترنت ثانیه به ثانیه و لحظه به لحظه در حال گسترش توسعه است و تمدنی جدید را در سراسر جهان ایجاد می کند؛ این تمدن تنها به منطقه و جامعه ای خاص محدود نمی شود ،بلکه تمام تمدن ها و همه انسان ها را در بر می گیرد.

اینترنت این وسیله ارتباطی عظیم و این رسانه قدرتمند که در بیست و پنج سال گذشته در کنار لیزر و دوربین های دیجیتالی، یکی از بهترین اختراعات بوده است، جهان را به جامعه ای شبکه ای تبدیل کرده و با از بین بردن فاصله های زمانی و مکانی به افراد و گروه ها این توانایی را داده است که از اطلاعات استفاده کنند و با انسان های سر تا سر کره زمین ارتباط برقرار کنند. اینترنت، نه تنها فاصله مکانی و زمانی را کاهش داد، حتی محدودیت زبان را، با توجه به اینکه زبان انگلیسی به یک زبان بین المللی تبدیل، شده از بین برده است.

شبکه اینترنت، ستون فقرات ارتباطات کامپیوتری جهانی در دهه 1990 است، چرا که به تدریج، بیشتر شبکه ها را به یکدیگر متصل ساخت، صاحب نظران اعتقاد دارند که این شبکه می تواند در اوایل قرن بیست و یک، صدها میلیون کاربر را به خود جذب کند. متخصصان معتقدند که از لحاظ فنی، اینترنت خواهد توانست، روزی600 میلیون شبکه کامپیوتری را به یکدیگر متصل سازد؛ در حالی که در نخستین مراحل توسعه در سال 1973، تنها 25 کامپیوتر به این شبکه متصل بود، در دهه 1970 حدود 256 کامپیوتر و در اوایل 1980 با ارتقای قابل توجه این شبکه 25 شبکه با چند صد کامپیوتر ابتدایی و چند هزار کاربر به آن متصل بودند. (کاستلز، 1380، 402) البته، اینترنت تنها یک بانک اطلاعاتی نیست، بلکه گسترده ترین و با اهمیت ترین شبکه کامپیوتری جهان است و شاید نمونه ای اولیه از بزرگراه های اطلاعاتی ربع اول قرن بیست و یکم باشد. اینترنت در حکم مخزنی از اطلاعات خوب و بد، زشت و زیبا، اخلاقی و غیر اخلاقی تلقی می شود. (محسنی،1380، 72).

با اتصال به شبکه اینترنت می توان با افرادی که فرسنگ ها دورتر از ما هستند، ارتباط برقرار کرد؛ از هرنقطه در دنیا اطلاعات سیاسی، اقتصادی، و هنری مورد نیاز را بدست آورد؛ از فعالیت های علمی آگاه شد؛ وارد کتابخانه ها شد و کتاب مورد نظر را مطالعه کرد و ده ها و صدها کار دیگر می توان انجام داد که در گذشته امکانپذیر نبوده است؛ هر چند که اینترنت آمیزه ای از رسانه هایی از قبیل تلویزیون و تلفن است؛ اما شاید خصلت تعاملی بودنش این وسیله ارتباطی را از بقیه رسانه ها جدا می سازد. شاید در گذشته های دور، انسان نمی توانست باور کند که آدم های شرق و غرب جهان در قرن بیستم بتوانند در آن واحد، با یک دیگر گفت گو گو کنند و پیام های خود را با سرعت سرسام آوری برای یک دیگر بفرستند؛ پیامی که در آن دوره، زمان زیادی می برد تا از یک نقطه به نقطه ای دیگر منتقل شود.

3. چند رسانه ای ها

پیوند تکنولوژی های جدید شامل کامپیوترها، ارتباطات راه دور و وسایل ارتباط جمعی، تحولات عظیم و شگرفی را ایجاد کرده اند؛ به گونه ای که در حال حاضر، با ادغام این سه تکنولوژی، تکنولوژی اطلاعاتی موسوم به «چند رسانه ای» را به وجود آورده است. به دنبال ظهور «رسانه های نوین» که غیر متمرکز و متنوع هستند، تشکیل سیستم چند رسانه ای در دهه 1990 امکانپذیر شد.

در نیمه دوم دهه 1990، سیستم ارتباط الکترونیکی جدیدی شکل گرفت که از ترکیب رسانه های همگانی جهانی و سفارشی و ارتباط کامپیوتری تشکیل شده بود و ویژگی آن، ترکیب رسانه های مختلف و توانایی بالقوه آن برای ارتباط متقابل بود و نام «سیستم چند رسانه ای» برآن نهاده شد. این سیستم توانست، قلمرو ارتباط الکترونیکی را به همه زندگی، از خانه تا کار، از مدرسه تا بیمارستان و از تفریحات تا مسافرت گسترش دهد. تا اواسط دهه 1990 دولت ها و شرکت ها برای به دست آوردن جایگاهی در این سیستم که ابزار قدرت و منبع سود. سرشار بود، از یکدیگر سبقت می گرفتند و دولت ها مانند دولت ایالات متحده، ژاپن، فرانسه و چند کشور دیگر برای شکل گیری آن، تلاش های انجام دادند؛ اما در کل می توان گفت، این تجارت بود که سیستم جدید چند رسانه ای را شکل می داد؛ نه دولت ها، در واقع مقیاس سرمایه گذاری در زمینه های زیر بنایی، به میزانی بود که هیچ دولتی نمی توانست، به تنهایی عمل کند و از طرفی دیگر، چون در مراحل اولیه شکل گیری این سیستم، شکل واقعی تکنولوژی سیستم مشخص نیست، هر کسی که در مراحل اولیه، کنترل آن را در دست داشته باشد، می تواند تاثیرتعیین کننده ای بر روی تکامل آتی سیستم بگذارد، به همین علت رقابت شدیدی بر سر آن وجود داشت. (کاستلز، 1380، 424 ـ 422).

سیستم چند رسانه ای از الگوی اجتماعی ـ فرهنگی خاص حمایت می کند که دارای ویژگی های زیراست:

ـ نخستین ویژگی آن تمایز اجتماعی و فرهنگی گسترده است که به تقسیم بندی کاربران، تماشاگران، خوانندگان و شنوندگان می انجامد و افزون بر اینکه پیام ها با توجه به استراتژی های فرستندگان آنها براساس بازار تقسیم می شوند، براساس علایق استفاده کنندگان، از رسانه ها که از توانایی تعاملی خود بهره می گیرند، نیز تقسیم می شوند.

ـ خصوصیت دوم، طبقه بندی اجتماعی فزاینده کاربران است؛ نه تنها انتخاب رسانه چندگانه برای کسانی که از زمان و پول لازم برای دسترسی به آن برخوردارند و کشورهایی که دارای پتانسیل بازار مناسب هستند، محدود خواهد شد، بلکه تفاوت های فرهنگی ـ آموزشی نیز برای استفاده از ارتباط متقابل به نفع هر یک از کاربران تأثیر قطعی خواهد داشت.

بنابراین در جهان چند رسانه ای، دو گروه ایجاد می شود: کاربران فعال و کاربران منفعل؛ یعنی کسانی که قادر به انتخاب مدارهای ارتباطی چند سویه هستند و کسانی که تنها به تعداد محدودی برنامه از پیش آماده شده دسترسی دارند. اینکه هر کاربر، در چه طبقه ای قرار گیرد، طبقه اجتماعی، نژاد، جنس و کشور او تعیین کننده است.

ـ سومین مورد اینکه انتقال پیام های مختلف در یک سیستم ،حتی اگر سیستم دو سویه و گزینشی باشد، موجب می شود که همه پیام ها در الگوی معرفتی مشترک، به صورت یکپارچه در آیند، ابهام محتوا در پیام ها وجود داشته باشد؛ حتی اگر هر پیام از یک منبع باشد، مانند اینکه برنامه های آموزشی تعاملی مثل بازی های ویدئویی به نظر می رسد.

ـ در نهایت چهارمین مورد که شاید مهم ترین ویژگی سیستم های چند رسانه ای باشد، این است که بیشتر جلوه های فرهنگی را با همه تنوع شان، در قلمرو خود جای می دهند و همه جلوه های فرهنگی از بدترین تا بهترین و از نخبه گراترین تا مردمی ترین در این جهان دیجیتالی، گرد هم می آیند. (همان، 431 ـ 429)

اصطلاح چند رسانه، بیان کننده فرآورده یا خدمتی است که در پرتو ترجمه، به زبان انفورماتیک، داده هایی را که معمولا به شکل جداگانه مورد بهره برداری قرار می گرفتند (مانند متن، صدا، ویدئو، عکس، تصویر و طرح)، با یک دیگر پیوند می دهد. (محسنی، 1380، 122).

چند رسانه ای ها، رسانه هایی تعاملی هستند، یعنی مخاطبان فعال هستند و در قبال دریافت پیام می توانند، پاسخ گو باشند. در نتیجه چند رسانه ها یا رسانه های ادغام شده، بیان گر شیوه ای هستند که از سوی آن تعاملی صورت خواهد پذیرفت.

چند رسانه ها برخی عناصر زیر، و نه لزوما همه آنان را در بر می گیرد:

تصاویر ویدئویی کاملا متحرک، اشکال ثابت، نقاشی های متحرک، گرافیک های کامپیوتری، متن و صدا .افزون بر آن، این موارد از یک پایگاه فناوری که عموما و نه همیشه یک کامپیوتر است، توزیع می شود. چند رسانه ها موجب احیای متن یک بعدی، با اشکال و اصوات تولید شده از سوی کامپیوتر خواهند شد. (سعیدی، 1383، 221).

دموکراتیک شدن چند رسانه ای ها عملا نتیجه مستقیم دو تحول همزمان است. نخستین تحول، سهولت کاربرد انفورماتیک است که با قدرت فزاینده دستگاه ها همراه بوده است. این تحول توجیه کننده کاربردچند رسانه ای ها در سازمان هایی غیر از حوزه های آموزش،اطلاعات یا بازرگانی است. تحول دوم صنعتی شدن خود تکنولوژی چند رسانه ای است و گواه آن، ورود گسترده دیسک خوان های دیسک های فشرده، کنترل کننده های گرافیک، کارت های صدا، و... است که با شرایط کامپیوترهای شخصی رومیزی و نیز دستی هماهنگ شده است. به میزان بیش از پیش یا تقریبا عمومی کامپیوترهای شخصی از امکانات پایه ای چند رسانه ای برخوردار گشته و پایه گذاران این تکنولوژی، تقریباً همگی پردازش گرهایی را عرضه کرده اند که همه عناصر را مستقیما به هم مربوط می کند. این تکنولوژی، پیشرفت قابل توجهی را در عرضه برنامه های حاوی صدا و ویدئو به وجود آورده است. (محسنی، 1380، 123).

4. بزرگراه های اطلاعاتی

مفهوم بزرگراه های اطلاعاتی، بیان کننده مجموعه شبکه هایی است که در حال فعالیت هستند و جریان صدا، متن و تصویر را به گونه هایی واقعی یا مجازی امکان پذیر می سازند. این پیام ها همگی از یک کانال واحدی می گذرند و به نشانه هایی که ماهیت واحدی دارند، تبدیل می شوند. (همان، 23).

از جمله ویژگی های بزرگراه هایی اطلاعاتی عبارت است از:

ـ برای ایجاد این بزرگراه ها، شرکت های مختلف اطلاعاتی و ارتباطی از جمله مطبوعات، شرکت های تبلیغاتی، سازمان های رادیو و تلویزیون و شرکت های چند ملیتی و کامپیوتر ی و فراملیتی را ایجاد می کنند. (آقاجانی به نقل از مولانا، 1372)

ـ قوانین و مقررات ملی و رفت و آمد در این بزرگراه های اطلاعاتی در اختیار شرکت های بزرگ خصوصی است. در سطح جهانی نیز، این مقررات هنوز مبهم بوده؛ ولی تحت نفوذ و سیطره کشورهای پیشرفته غرب است. (همان)

ـ ساختمان و گستره این بزرگراه ها به گونه ای است که هم امکان استفاده وسیع، متعامل و دامنه دار افراد از اطلاعات و ارتباطات را افزایش می دهد و هم امکان کنترل کامل افراد و سوء استفاده از اطلاعات شخصی را بالا خواهد برد. این بزرگراه ها هم می توانند، عامل تبادل اطلاعات و توسعه فرهنگی و بالا بردن سطح زندگی افراد و ملت ها باشند و هم می توانند، وسیله سلطه گر ،هجوم فرهنگی، اقتصادی و سیاسی گردد. (همان، 1381).

البته، بزرگراه های اطلاعاتی، تاثیرات بسیاری بر زوایای زندگی انسان دارد، از آن جمله:

ـ مشاغل: این بزرگراه ها با استفاده از وسایل ارتباطی، این امکان را فراهم آورده اند تا رفت و آمد به مراکز کار کاهش یابدو با ایجاد خدمات اطلاعاتی ،مشاغل جدید افزایش یابد.

ـ دانش: باگسترش و توسعه بزرگراه های اطلاعاتی، امکان دسترسی به دانش، علم، هنر و دانشگاه ها و مراکز پژوهشی افزایش یابد.

ـ فرهنگ: از جمله تاثیرات بزرگراه ها، توسعه صنایع فرهنگی در کشورهای غربی بوده و به طور کلی می توان گفت، این بزرگراه ها کانال های جدید، متعدد و متنوع فرهنگی ایجاد کرده اند!.

ـ اقتصاد: این بزرگراه ها منجر به ایجاد یک اقتصاد پویای اطلاعاتی شده و اطلاعات ارزشمند را در اختیار نهادهای مالی و اقتصادی، در سطح جهان قرارداده است.

ـ قوانین: بزرگراه ها اطلاعاتی قوانین و حقوق بین المللی را دچار تغییر و تحول اساسی کرده اند.

ـ زندگی شخصی: این بزرگراه ها در سطح ملی و جهانی در کنار نقض حاکمیت ملی، موجب تضعیف حقوق افراد نیز شده اند. (همان) .

5. شبکه های تعاملی

در هر دوره ای از زندگی بشر، رسانه ای به عنوان ابزار غالب مطرح بوده است و تأثیر رسانه های غالب در هر عصر را می توان به وضوح مشاهده کرد؛ هر چند که در دوره های قبل، وسایل ارتباطی یک سویه بودند و مخاطبان منفعل، اما در این دوره ما با ظهور رسانه های دوسویه و تعاملی رو به رو هستیم که در حال گسترش است. در عصر حاضر، ما شاهد دگرگونی و تغییر در تکنولوژی هستیم و در این حین، شاهد شکل گیری شبکه های تعاملی نیز هستیم.

از طریق کاربرد ارتباطات کامپیوتری و ایجاد روابط اجتماعی غیر رسمی ناظران متوجه ایجاد پدیده ای شدند که جامعه مجازی نام گرفت. بر طبق نظر راین گلد، جامعه مجازی به معنی شبکه الکترونیکی ارتباطات متقابل است که محدوده اش را خود تعریف می کند و پیرامون علاقه یا هدف مشترکی تشکیل می شود. این جوامع، همانند سیستم های کنفرانس یا بولتن بورد نسبتا رسمی هستند یا به صورت خود جوش، توسط شبکه های اجتماعی که برای ارسال و دریافت پیام در یک الگوی زمان انتخاب شده با شبکه ارتباط برقرار کند. در اواسط دهه 1990، ده ها هزار از این نوع جوامع در سراسر جهان ایجاد شد و در حال گسترش بود.

بیشتر افراد به صورت پراکنده، در این نوع ارتباطات حضور می یابند و به علت تغییر سلیقه یا برآورده نشدن انتظارات از شبکه ای خارج و وارد شبکه ای دیگر می شوند. ویژگی برجسته این شبکه این است که از نظر افرادی که در آن مشارکت دارند، بسیار زودگذر هستند. (کاستلز، 1380، 420).

به عبارت دیگر، ابرمتن یا فرا ـ زبانی که برای نخستین بار در تاریخ، شیوه های مکتوب، شفاهی و دیداری ـ شنیداری ارتباطات انسانی را در چار چوب یک سیستم، یکپارچه می سازد. یکپارچگی متن، تصویر و صدا از چند نقطه و در زمانی متفاوت در شبکه ای جهانی و آزاد و قابل دسترسی که با یکدیگر تعامل دارند و در نتیجه ارتباطات را با تحولی عظیم رو به رو ساخته اند (همان، 383)؛ از جمله ویژگی های این سیستم نوین، ارتباطات الکترونیکی، دوسویگی و تعاملی بودنش است که به مخاطبان اجازه می دهد فعال بوده و حالت منفعل نداشته باشند.

«بزرگراه های اطلاعاتی»، برای رسانه های تعاملی گذرگاهی دو سویه است که نه تنها برای دریافت و ارسال داده های نوشتاری، بلکه در زمینه عکس های کاملا متحرک، اشکال ثابت، نقاشی متحرک گرافیک های کامپیوتری و صدا نیز کاربرد دارد. در دوره تعامل، این گونه اطلاعات از یک خانه به خانه ای دیگر، با سرعت نور از رشته های شیشه ای فیبرنوری، به نازکی مو، ارسال خواهد شد. تماشاگران تلویزیون از حالت انفعالی رها شده و دیگر تنها تماشاگران هرچه از راه شبکه های تلویزیونی و موسسات تلویزیونی کابلی به آنان ارائه می شود، نخواهند بود و می توانند، فعلانه در برنامه ها مشارکت کنند. بینندگان در سده بیست و یکم خواهند توانست، محتوای برنامه ها را فردی کنند، به گونه ای که همه چیز از یک برنامه خاص سرگرم کننده تا یک خبر ویژه، بر صفحه کامپیوترها از راه دور پدیدار شود. آنان خواهند توانست، پایان ماجرای یک فیلم داستانی را به خواسته خود برگزینند یا بیافرینند یا اطلاعات آرشیوی مربوط به یک خبر را دریافت کنند. (سعیدی، 1383، 219).

رسانه های متعامل که ترکیبی است از پیشرفت های بزرگ و تازه در زمینه فیبر نوری، دیجیتالی شدن، چند رسانه ها، CDROMواقعیت نمایی با لوازم خانگی معمول مانند تلفن، تلویزیون و کامپیوتر، دستاورد و درهم آمیختگی فناوری ها «کامپیوتر از راه دور» پیوندی خواهند بود که به شبکه گسترده ای از دیگر کامپیوترهای از راه دور و پایگاه داده ها وصل می شود و امکان دسترسی به منابع گسترده ای از اطلاعات، سرگرمی و خدمات ارتباطی را که برخی آنها اکنون دور از ذهن است، فراهم می آورد. این وضع تازه، ارائه مستقیم متون، مواد دیداری و شنیداری تازه و اشکال سه بعدی را امکان پذیر می کند. ( همان 219 ـ 218).

با توجه به تغییرات ایجاد شده در وسایل ارتباطی و نقش آنان در زندگی بشر امروز می توان نتیجه گرفت، ما شاهد تحول در الگوهای ارتباطی هستیم و نمی توانیم منکر این تغییر و گسترش رویکردهای دو سویه شویم؛ در نتیجه این عصر را می توان، عصر رسانه های غیر توده ای نامید که رقیبی سرسخت برای رسانه های جمعی است.

تافلر اعتقاد دارد: «به رسانه های همگانی حمله شده است، رسانه های جدید غیر توده ای در حال گسترش اند و با رسانه های جمعی به رقابت برخاسته اند و حتی جایگزین آنها شده اند؛ یعنی جایگزین رسانه هایی که روزی بر تمامی جوامع موج دوم سلطه داشته اند. بنابراین موج سوم، عصر واقعا جدیدی آورده است». (تافلر، 1372، 228).

این تکنولوژی های جدید تاثیر عمیقی بر روابط فردی و اجتماعی می گذارد و تصور ما را از جهان پیرامون دگرگون می سازد. از طرفی، پیام به جای اینکه برای توده مردم فرستاده شود و تشابه و یکسانی را به وجود آورد، برای گروه های غیر توده ای و کوچک فرستاده می شود که موجب غیرتوده ای شدن می گردد. در مجموع می توان گفت، این تکنولوژی جدید برای بسیاری فعالیت های برنامه ریزی و مدیریتی مقرون به صرفه است.

رسانه ها در این عصر، تنوع را بیشتر می کنند و به جای دهکده جهانی واحد، برخلاف پیش بینی مارشال مک لوهان، نظریه پرداز کانادایی رسانه ها، احتمالاً شاهد چند گانگی دهکده های کاملا متفاوت جهانی خواهیم بود، تمام آنها به نظام جدید رسانه ها متصل خواهند بود؛ ولی همه آنها می کوشند تا هویت فرهنگی، قومی، ملی و سیاسی خود را حفظ کنند و ارتقا بخشند. (تافلر، 1374، 524 ـ 523).

در عصر اطلاعات رسانه ها به یک دیگر آمیخته شده اند. امروزه میلیون ها کامپیوتر، تلفن های ماهواره ای و فکس به هم متصل هستند و نمی توان آنها را از یک دیگر منفک ساخت و هر خبری در آن واحد از تمامی این وسایل ارتباطی منتقل می شود و پیام های آنان از مرز کشورها می گذرد و وارد جوامع می شود.

رسانه های نوین دیگر به مفهوم سنتی کلمه، رسانه های همگانی نیستند که پیام های محدودی را برای انبوهی از مخاطبان متجانس پخش کنند. به دلیل تعدد پیام ها و منابع، مخاطبان قدرت انتخاب بیشتری پیدا کرده اند. مخاطبان دوست دارند، پیام های خود را انتخاب کنند و این امر، دسته بندی آنان را عمیق تر می سازد و رابطه فردی میان فرستنده و گیرنده را افزایش می دهد. (صباح به نقل از کاستلز، 1380، 395).

در نتیجه می توان گفت این رسانه های نوین مخاطبان پراکنده و متنوعی را به وجود آورده اند که دیگر نمی توان آنان را انبوه با توده مخاطبان نامید، زیرا این مخاطبان دیگر پیام واحد دریافت نمی کنند و با انبوه پیام ها مواجه هستند که یک دستی و یکپارچگی را از آنان گرفته است.

از طرفی این رسانه های الکترونیکی موجب گسترش نگرش انسان ها شد و موجب گردید، افق دید او نسبت به مسائل گسترده تر از قبل شود، به گونه ای که در نحوه زندگی و تصمیم گیریش تاثیر گذار بود.

بشر امروز مانند انسان دیروز که برای مشخص کردن جایش در جنگل، اصوات نامفهوم و شاخه های شکسته را به کار می برد نیست، امروزه او، هم از گفتار استفاده می کند و هم از زبان نوشتار، از طریق ماهواره ارتباط برقرار می سازد، تقریباً هر نوع اطلاعاتی را به یاد می سپارد و مدتی بعد مقادیر عظیم از نو تولید می کند، او آموخته است که اطلاعات را در زمان و نیز مکان انتقال دهد. (آذرنگ، 1371، 36).

بدین ترتیب می توان گفت ،در طول تاریخ انسان همیشه تلاش کرده تا وسیله ای برای برقراری ارتباط در اختیار داشته باشد؛ هر چند که در دوره های اولیه این وسایل قدرت زیادی برای حمل پیام و اطلاعات نداشته اند؛ ولی برای انسان آن روز مطلوب بوده است. این تکنولوژی های ابتدایی به تدریج گسترش یافتند تا جایی که در زمان حال، با تکنولوژی های اطلاعاتی رو به رو هستیم که در حال متحول کردن نحوه زندگی و تفکر انسان معاصر است

 

سلام سیر تاریخی...